Choroba somatyczna to:
- Specyficzne zaburzenia działania organizmu ludzkiego, które mają bezpośredni związek z problemami psychicznymi.
- O somatyzacji możemy powiedzieć wtedy, kiedy dziecko doświadcza objawów somatycznych, czyli „płynących z ciała”, takich jak różnego rodzaju bóle czy „rozregulowanie” funkcji organizmu, ale wyniki badania lekarskiego nie potwierdzają obecności choroby, która tłumaczyłaby ich występowanie.
- Pojawienie się objawów można powiązać z czynnikami psychologicznymi, zwykle z jakąś stresującą lub w jakikolwiek inny sposób trudną dla dziecka sytuacją.
- Dziecko doświadczające somatyzacji nie ma nad nimi kontroli!
Postaci zaburzeń somatyzacyjnych, które można spotkać u dzieci i młodzieży
➔Małe dzieci
Zgłaszają zwykle pojedynczy objaw – najczęściej ból brzucha, czy bóle głowy. Zdarza się, że ich skargi są mało precyzyjne i niejasne, a dziecko ma problem z opisaniem lokalizacji i charakteru dolegliwości.
➔Starsze dzieci i młodzież
Doświadczają bardziej różnorodnych objawów i potrafią je lepiej opisać. Mogą zgłaszać:
-bóle głowy i bóle brzucha (towarzyszące im biegunki/wymioty)
-bóle mięśniowe lub kostno-stawowe
-zawroty głowy, osłabienie, omdlenia
-duszności, uporczywy kaszel, kołatania serca, bóle w klatce piersiowej
-utrata apetytu, problemy z połykaniem, świąd skóry, nadmierne pocenie się, dolegliwości ze strony układu moczowego (bóle, pieczenie, częstomocz, moczenie się)
-objawy sugerujące problem neurologiczny (osłabienie siły mięśniowej, drętwienia, drżenia kończyn, drgawki).
W przypadku przewlekłych zaburzeń somatyzacyjnych dolegliwości dotyczą zwykle kilku różnych narządów czy obszarów ciała, mogą z czasem zmieniać swój charakter lub lokalizację.
Na czym polega wsparcie psychologiczne w takim wypadku?
Wsparcie psychologa i psychoterapia, które są udzielane dzieciom dotkniętym chorobą somatyczną, polegają na towarzyszeniu zarówno dziecku, jak i jego bliskim w procesie adaptacji do choroby. Zaczyna się to od momentu, kiedy diagnoza zostaje przyjęta, a kończy, gdy dziecko przechodzi z opieki pediatrycznej do opieki dla osób dorosłych. Podczas procesu terapeutycznego, dziecko i jego bliscy otrzymują wsparcie w radzeniu sobie z chorobą, stosowaniu się do zaleceń medycznych oraz w wypracowaniu strategii, które pomogą im dostosować się do nowych warunków życia.
Podejmowane są różne działania wspierająco- terapeutyczne, w zależności od etapu, na jakim następuje kontakt psychologa z rodziną:
-wsparcie
-psychoedukacja
-interwencja kryzysowa
Jakie możemy wyróżnić rodzaje wsparcia?
1. emocjonalne – przekazywanie uspokajających emocji, wyrażanie troski i zrozumienia
2. informacyjne – udzielanie informacji, które pozwala lepiej zrozumieć sytuację, w jakiej znalazło się dziecko i jej bliscy, a także dostarczanie wiedzy na temat strategii radzenia sobie
3. instrumentalne – przekazywanie konkretnych, skutecznych sposobów radzenia sobie
4. rzeczowe/ materialne – przekazywanie środków na rzecz osoby potrzebującej
W kontekście dziecka chorego przewlekle można mówić głównie o wsparciu emocjonalnym i informacyjnym
Psychoedukacja
-> Jej celem będzie przekazywanie informacji na temat mechanizmów powstawania choroby, jej przebiegu, a także rozmowa o emocjach związanych z rozpoznaniem choroby
-> Może pomóc w zrozumieniu nieefektywnych mechanizmów regulacji emocji w rodzinie oraz wypracowaniu optymalnych strategii radzenia sobie ze stresem, np. u rodziców dziecka chorego somatycznie.
-> Ważna jest dobrze dostosowana do rodzaju problemów psychoedukacja dla procesu adaptacji do choroby u pacjentów młodych z różnymi chorobami somatycznymi.
Interwencja kryzysowa
Jest podejmowana w okresie działania silnego stresu, który zaburza równowagę adaptacyjną dziecka i rodzica i uniemożliwia radzenie sobie z sytuacją kryzysową.
CEL: Przywrócenie równowagi zachwianej przez doświadczenie kryzysowe
➔Silny stresor (zachorowanie na chorobę somatyczną) wywołuje pewne reakcje behawioralne, normalne dla stanu żałoby przeżywanego w związku z tym wydarzeniem:
-obsesyjne myślenie rodzica o utracie zdrowego dziecka
-identyfikowanie się z tą osobą
-wyrażanie negatywnych emocji
-wystąpienie objawów somatycznych
Pierwszy krok
-zdefiniowanie problemu z punktu widzenia młodego pacjenta
Drugi krok
-zapewnienie bezpieczeństwa młodemu pacjentowi – zminimalizowanie fizycznych i psychicznych zagrożeń (np. upewnienie się, że podczas rozmowy z rodzicami dziecko jest zaopiekowane, tak aby rodzice mogli swobodnie rozmawiać)
Trzeci krok
-rozważanie możliwości- pomoc w poszukiwaniu dostępnych możliwości działania, zmiana nastawienia z negatywnego na pozytywne.
Czwarty krok
-ułożenie planu – opracowanie krótkoterminowego, możliwego do zrealizowania planu działania, wyznaczaniu konkretnych zadań, z uwzględnieniem źródeł wsparcia, i określeniu mechanizmów radzenia sobie z trudnościami.
Piąty krok
-uzyskanie zobowiązania pacjenta do działania i skłonienie go do podjęcia działań, które może uznać za własne i je zrealizować.
Techniką pomocną przy pracy z młodzieżą jest wywiad motywacyjny, który jest definiowany jako SKONCENTROWANA NA KLIENCIE DYREKTYWNA METODA ZWIĘKSZANIA WEWNĘTRZNEJ MOTYWACJI. Technika ta powinna opierać się na rozwijaniu autonomii, współpracy oraz wydobywaniu zarówno przyczyn dążenia do zmiany, jak i obaw z tym związanych. Rekomendowaną postawą w tej metodzie jest empatia, rozwijanie rozbieżności czyli wykazywania, że obecne postępowanie jest niezgodne z wartościami pacjenta, oraz wspieraniu samoskuteczności.
Czym jest holding?
Jest to jedno z pojęć, mających psychoanalityczny rodowód, które może być pomocne w określeniu roli i umiejętności psychologa pracującego z dzieckiem chorym i jego rodziną. To pojęcie pierwotnie opisuje relację matki i dziecka i jej sposób zajmowania się nim, w którym ważna jest zdolność do odczuwania tego, co czuje dziecko i nadawania psychologicznego znaczenia jego zachowaniom.
Drugim terminem jest „koncentrowanie” autorstwa Biona. Uważał on, że funkcją kontenera, którym w pierwotnej relacji jest matka, jest pomieszczenie w sobie sfragmentowanych myśli i przekształcenie ich w pojęcia bardziej złożone. Bion uważał, że taką rolę pełni grupa.
Obecnie używamy pojęcia bardziej popularnego, czyli mentalizowanie – zwracanie uwagi na stany umysłu własne i innych w połączeniu z domniemaną lub jawną świadomością, że są one reprezentacjami rzeczywistości.
Reakcja na diagnozę
Pierwszą reakcją, niezależnie od rodzaju choroby jest szok, zarówno u dziecka jak i rodziców. Proces adaptacji do choroby bywa porównywalny z procesem żałoby. Wsparcie polega w tym początkowym okresie głównie na umożliwieniu rodzinie i pacjentowi rozmowy o emocjach, które dotyczą tej trudnej sytuacji. Psycholog stara się utrzymać, zawrzeć w sobie uczucia pacjenta i nadać im znaczenie po to, aby pacjent mógł ich doświadczać w niezagrażający sposób i rozumieć je.
Trudnym jest poczucie winy, które jest niszczącym uczuciem i występuje często u rodziców pacjenta. Zadają sobie pytanie, dlaczego to właśnie ich dziecko jest chore. Rodzic, który czuje się winny może mieć trudności z wspieraniem pacjenta, dlatego istotna jest tutaj psychoedukacja.
Reakcja na hospitalizację
Źródłem cierpienia rodziny może być sam fakt hospitalizacji. Dla wielu dzieci jest to pierwszy kontakt ze szpitalem, który często jest bardzo długi i wypełniony nieprzyjemnymi i bolesnymi zabiegami medycznymi. Pierwszym krokiem jest zdefiniowanie problemu i jego źródeł. Najczęściej są to lęki pacjenta, wynikające z jego wcześniejszych doświadczeń lub fantazji na temat tego, co będzie się z nim działo. Może zdarzyć się, że sytuacja będzie wymagała interwencji kryzysowej. Czasem problemem jest niewłaściwa reakcja rodziców, którą należy skorygować. Dziecko może odmawiać poddania się jakiemuś zabiegowi, ponieważ złą postawą jest widoczny lęk rodziców, powodujący napięcie dziecka, niepewność lub ostra i konfrontacyjna postawa osoby leczącej.
Adaptacja do choroby przewlekłej
➔W tym przypadku kontakt z psychologiem ogranicza się do najczęściej skorelowanych z wizytą kontrolną spotkań u lekarza, w celu podtrzymania relacji i wspierania procesu adaptacji do choroby. Przy wykorzystaniu techniki wywiadu motywującego można, pamiętając o empatycznej postawie, stworzyć plan postępowania na najbliższy okres leczenia, który pomoże nadać sens podejmowanym działaniom.
➔Warto znaleźć obszary leczenia, które dzięki podjęciu leczenia mogą się poprawić – np. spotkania z kolegami, spacery, jedzenie ulubionych potraw. Odwoływanie się do przyszłości typu „jak nie będziesz się leczył, to będziesz miał powikłania” rzadko kiedy odnosi sukcesy i tworzy często dodatkowe napięcie.
Wskazówki dla osób stosujących wybrane oddziaływania psychologiczne w pracy z pacjentem pediatrycznym → Powinno się zacząć od KONCEPTUALIZACJI PROBLEMU. Może być on różny w zależności od etapu, w jakim rozpoczyna się kontakt, od rodzaju choroby, a także od osoby, która zgłasza problem – lekarz, rodzic czy sam pacjent.
➔Praca z dzieckiem przewlekle chorym i jego rodziną wymaga od psychologa dużej elastyczności i otwartości, a co za tym idzie znajomości wielu sposobów i technik pracy. Równie ważne jest posiadanie przynajmniej podstawowej wiedzy medycznej na temat schorzenia pacjenta, szczególnie w zakresie przebiegu choroby i jej rokowań.
Warto również pamiętać, że kontakt z takim pacjentem jest najczęściej dlugoterminowy, choć nie ciągły. Bywa przerywany, kiedy następuje poprawa zdrowia pacjenta i wznawiany, kiedy pojawiają się nowe problemy. Jest to kontakt często doraźny, inicjowany gdy pacjent czuje taką potrzebę lub gdy sytuacja jest trudna. Wtedy niejako od nowa należy rozpoznać powód zgłoszenia się pacjenta, określić zakres udzielanej pomocy, itd.
Taka sytuacja wymusza oscylowanie pomiędzy długotrwałym, czasami wieloletnim utrzymywaniem pacjenta w obszarze swojej uwagi, a zgodą na przerywanie relacji i rozumieniem potrzeby korzystania z okresów poprawy zdrowia również poprzez brak kontaktu z psychologiem. Może być więc trudna dla osoby udzielającej wsparcia. Niezmiernie ważna jest, w związku z tym, możliwość korzystania z superwizji i analizowania pojawiających się w relacji z pacjentem trudności.